Dây bình bát (Coccinia cordifolia (L.) Cogn.) thuộc họ bí (Cucurbitaceae), tên khác là rau mảnh bát, hoa bát, dây mảnh bát, dưa dại, người miền Nam gọi là bình bát dây, dây miểng bát, là một dây leo, sống dai. Rễ củ dài. Thân nhẵn có rãnh dọc. Tua cuốn đơn, mọc đối diện với lá. Lá mọc so le, hình tim, có cuống dài, khía 5 thùy nông, mép có răng cưa. Mặt trên lá lấm tấm những hạt nhỏ màu trắng, gân 5 tỏa đều hình chân vịt, hoa có 5 cánh màu trắng. Quả thuôn dài khoảng 5cm, lúc quả non trông giống như quả dưa leo ( dưa chuột), khi chín màu đỏ tươi như màu quả cà chua.
Hái lá non (những lá mềm và láng bóng mặt trên đều được) và đọt non của dây bình bát, ngắt bỏ những tay quấn ( tua cuốn) để khi nấu ăn không bị dai. Dùng lá và đọt non này nấu canh thì rất ngon, nhất là nấu với cá lóc thái thì tuyệt “ cú mèo”. Mùi vị của nó rất đặc trưng : thơm và ngọt. Nếu ai thích ăn dòn thì có thể hái lá hơi già một chút ( lá sẫm màu hơn, hơi cứng, nhám) dùng nấu canh cũng được. Đây là một loại dây leo dễ trồng, không cần bỏ công chăm sóc, có thể trồng cho chúng bò, leo theo hàng rào để làm cảnh vì màu đỏ của trái khi chín nhìn khá đẹp, trái chín ăn được- có vị chua, ngọt ( chua nhiều hơn ngọt).
Theo sách thuốc cổ Vệ sinh yếu quyết, Hải Thượng Lãn Ông đã dùng dây mảnh bát để chữa trúng độc bằng cách lấy rễ củ của cây để tươi, rửa sạch, giã nát, vắt lấy nước cốt uống hoặc rễ phơi khô 30 - 50g, thái nhỏ, sắc với 200ml nước còn 50ml, uống làm 1 lần trong ngày.
Theo kinh nghiệm dân gian, lá mảnh bát để tươi, giã đắp chữa mụn nhọt, lở loét, vết cắn do rết hoặc côn trùng; nếu giã nát lá, thêm nước, gạn uống, rồi lấy bã hơ nóng, xoa miết khắp người chữa cảm sốt, đau đầu. Thân và lá mảnh bát 50 - 100g, nấu với 4 - 5 lít nước trong 30 phút đến 1 giờ; đợi khi nước ấm, đem tắm dùng bã xát mạnh để chữa ghẻ. Ngày làm một lần.
Dây mảng bát 50g, phối hợp với rễ cây chùm ngây 30g, cam thảo dây 20g, thái nhỏ, phơi khô, sắc với 400ml nước còn 100ml, uống làm hai lần trong ngày, chữa đái rắt hoặc bí đái. Để chữa trĩ, lấy lá mảnh bát tươi 50g, rau diếp cá tươi 50g, hoa mào gà 5g, xơ mướp đốt tồn tính 5g, sắc uống trong ngày (Kinh nghiệm của Phòng chẩn trị Đông y dân lập Phan Thiết).
Theo tài liệu nước ngoài, nước ép từ thân lá dây mảnh bát và rễ thủy xương bồ có tác dụng chữa sốt cao, đau đầu, chóng mặt.
Uống dịch ép từ quả mảnh bát chín với liều 5ml, cách nhau 6 giờ một lần làm giảm đáng kể lượng đường trong máu. Có thể dùng dạng bột quả mảnh bát chín phơi khô với liều 10g, ngày 3 lần. Người ta cho rằng dạng bột có tác dụng tốt hơn dạng dịch ép. Tác dụng hạ đường máu chính là do các pectin đã được phát hiện có trong quả mảnh bát.
Hạt mảnh bát nghiền nát, trộn với dầu dừa, bôi hàng ngày có tác dụng chữa ghẻ.
Theo DS. Đỗ Huy Bích
Nguồn: Báo Sức khỏe và Đời sống
( có hiệu đính về mô tả hình dạng và dùng trong nấu ăn)
trái
hoa và lá
